“Confituur kan erg subversief zijn” (2)
Sylvain Savoia en Marzena Sowa over ‘Marzi’ – Interview door Toon Horsten voor de Stripgids.
—
Johannes Paulus
Stripgids: Polen was een communistisch land dat tegelijkertijd heel katholiek was.
Marzena Sowa: Ik denk dat de Russische overheersers wat dat betreft gecapituleerd zijn voor de Polen. Dat ze beseft moeten hebben dat als ze het katholicisme zouden verbieden, dat de mensen nog veel opstandiger zouden worden. Achteraf gezien denk ik niet dat dat voor de Russen een verstandige beslissing is gebleken. Het heeft de Polen veel kracht gegeven, wat nog versterkt werd toen Johannes Paulus II paus werd. Ik weet niet wat er gebeurd zou zijn als het katholicisme in Polen niet zo groot zou zijn geweest.
Stripgids: Was de paus echt zo belangrijk?
Marzena Sowa: Dat was toen de grote trots van alle Polen. Ik denk dat dat gevoel zelfs groter en belangrijker was dan het katholicisme zelf. Hij was een held. Vanuit het Vaticaan ondersteunde hij de Poolse oppositie, en voor veel Polen is hij de man die de val van het communisme bewerkstelligd heeft. Hij heeft er ook zeker een rol in gespeeld.
Sylvain Savoia: Marzena heeft ooit gezegd dat de Polen misschien nog meer in de paus geloofden dan in God.
Stripgids: Op zondag 13 december 1981 nam het leger, geleid door generaal Jaruzelski, de macht over. De noodtoestand werd afgekondigd. U was toen bijna drie jaar oud. In hoeverre hebt u dat moment bewust beleefd?
Marzena Sowa: Ik denk dat heel Polen het in ieder geval als een moment van grote angst beleefd heeft. Iedereen had het gevoel dat er iets aan het gebeuren was, dat de wereld beetje bij beetje veranderde. De vakbond Solidariteit bleef jarenlang heel rustig maar gestaag groeien, en de mensen hadden er al hun hoop op gesteld. En plots was het gedaan. Het was ook zo’n grote schok, omdat – in ieder geval in mijn familie en in de fabriek van mijn vader – niemand het had zien aankomen.
Je voelde dat er een zekere angst heerste. Dat maakte ik op in de gesprekken die mijn ouders onder elkaar voerden, of wanneer mijn vader met onze buurman sprak. Al denk ik dat het in de Stalinistische jaren ‘50, in de periode die ik beschrijf in ‘Zoen niet zomaar iemand’, nog erger was. Dat maakte ik toch op uit de verhalen van mijn grootmoeder. Ik denk dat het klimaat van intimidatie op zijn hoogtepunt was toen mijn vader een kind was. Mijn vader werd geboren meteen na de oorlog, mijn tantes vlak voor de oorlog. Ook wat zij me vertelden heb ik in dat boek verwerkt.
Stripgids: Ontwikkelden mensen dan een soort code om bepaalde dingen toch te kunnen bespreken?
Marzena Sowa: Zo heb ik het in ieder geval nooit aangevoeld. Al weet ik wel dat mijn moeder altijd heel voorzichtig was, ik vond zelfs dat ze daarin overdreef.
Stripgids: Waar manifesteerde zich dat? Alleen buitenshuis, of ook thuis?
Marzena Sowa: Nee, ook thuis. We woonden heel klein, in een flatgebouw. Wij hoorden hoe de buren leefden, en konden hen ook horen praten. Dat maakte mijn moeder erg bezorgd. Die angst is ze dus nog steeds niet helemaal kwijt.
Stripgids: Heeft dat klimaat van angst na de machtsgreep van Jaruzelski lang geduurd?
Marzena Sowa: Het was gedurende mijn hele kindertijd aanwezig. Tot ik een jaar of tien was. Als zoiets één keer gebeurd is, waarom zou het dan niet opnieuw gebeuren – ook al was die noodtoestand vrij snel ingetrokken. Het was daarna heel moeilijk om mensen nog te vertrouwen.
Complex
Stripgids: De Poolse journalist Ryszard Kapuscinsky heeft het in zijn boeken een paar keer over een Pools minderwaardigheidscomplex tegenover de rest van de wereld. Kan u zich daar iets bij voorstellen?
Marzena Sowa: Ik heb er in ieder geval zelf ook last van, en héél veel andere Polen hebben het ook. Ik herinner me een passage van Kapuscinsky uit zijn boek ‘Reizen met Herodotos’, waarin hij het heeft over een reis naar Italië. Onderweg naar Rome leert hij een Italiaanse journalist kennen die besluit hem te helpen. ‘Je bent slecht gekleed’, zegt die man, en hij neemt Kapuscinsky met zijn vrouw mee naar een kleermaker. Gekleed als een Westerling zit Kapuscinsky vervolgens op een Romeins terras, en toch heeft hij nog altijd het gevoel dat iedereen naar hem zit te kijken. Op dat moment beseft hij dat hij zich altijd een Pool zal blijven voelen, iemand die wat minder is dan veel mensen uit andere landen. Wat hij ook doet. De mensen zullen hem altijd scheef blijven bekijken. Dat is heel herkenbaar: je weet dat het onzin is, en toch word je vaak door zo’n gevoel bekropen.
Stripgids: Het idee van ‘Het vrije en rijke Westen’, was dat heel aanwezig in uw jeugd?
Marzena Sowa: Zelfs op school werden verhalen over het Westen verteld. Het was het beloofde land, het Eldorado. West-Europa, dat was al iets bijzonder. Maar Amerika, dat was helemaal het einde. Dat is in wezen tot op vandaag zo gebleven. Het is voor de meeste Polen nog steeds veel opwinderder dan West-Europa.
Stripgids: Hoe zat het met de verhouding tot Rusland, het moederland als het ware?
Marzena Sowa: Daar waren waren we niet zo erg mee bezig. Een buurman werkte in Rusland, en pendelde. Hij werkte in de bouwsector, en bracht wel eens cadeaus mee. Voor mijn communie kreeg ik van hem een paar gouden Russische oorbellen. Mijn vader werkte in een fabriek die wapentuig voor het Warschaupact maakte. Ook daar was er wel contact, maar het speelde veel minder dan de droom van het Rijke Westen.
Stripgids: Voelden jullie de Russen aan als bezetters? Een Hongaar vertelde me ooit dat ze Russisch onderwezen kregen, maar dat ze nadat ze hun diploma had behaald vertikten om het nog te spreken. Als een vorm van verzet.
Marzena Sowa: Ik ben geboren in 1979, en toen ik mijn eerste vreemde taal moest kiezen, is de muur gevallen. Het was het eerste jaar dat er andere talen als Russisch werden aangeboden. Ik koos voor Frans. Op zich was het al wonderbaarlijk dat de kans om Frans te leren geboden werd in dat kleine stadje in een land waar Duits en Russisch altijd de belangrijkste vreemde talen zijn geweest. Er werd toen gezegd dat mensen die geen zin hadden om te studeren voor Russisch kozen. Dat was voor de luierikken. Ik weet niet of het waar is, maar dat is wat toen werd gezegd… Hoe het vroeger zat, daar heb ik niet meteen zicht op.
Muur
Stripgids: De komst van Gorbatsjov, voelde u dat als een verandering aan?
Marzena Sowa: Zeker in het begin maakte dat voor onze familie geen enkel verschil. Wij wisten ook niet wat ons te wachten stond. Jaruzelski zat nog steeds in het zadel, en ik denk niet dat veel mensen zagen hoe ingrijpend de veranderingen waren die op tafel lagen. Tot het in 1989 plots afgelopen was met het communisme als totalitair systeem.
Stripgids: Met de val van de Berlijnse Muur?
Marzena Sowa: Nog eerder zelfs. Toen de Muur viel, was Polen al een vrij land. Er waren begin dat jaar ronde tafelgesprekken geweest tussen Jaruzelski en de oppositie, en er waren al vrije verkiezingen georganiseerd. Voor Polen was de muur dus al vroeger gevallen… Dat het zó ingrijpend zou veranderen, had wel niemand zien aankomen.
Stripgids: Wanneer bent u voor het eerst in West-Europa geweest?
Marzena Sowa: In 1999 trok ik naar Noorwegen. Maar dat was voor ons nog niet het échte Westen. Dat was naar mijn gevoel eerder Noord-Europa. Ik studeerde Romaanse filologie in Krakau, en pas toen ik voor het eerst in Frankrijk kwam, had ik het gevoel écht in het Westen te zijn. Met drie studiegenotes zijn we toen voor een project van een maand naar de buurt van Lyon gekomen. Ik ben nog iets langer gebleven, maar toen ik weer naar Polen vertrok wist ik dat ik naar Frankrijk wilde terugkeren. In 2001 heb ik me in Frankrijk gevestigd. Ik had een soort sabbatical genomen, en ben nooit meer teruggekeerd.
Stripgids: En toen verscheen u op het toneel, Sylvain Savoia?
Sylvain Savoia: Zo ongeveer. Het bleek vrij moeilijk voor Marzena om mensen te leren kennen, en ze voelde zich vrij eenzaam. We zijn op een bepaald moment beginnen te discussiëren op een forum op internet, maandenlang, zonder dat we eigenlijk het idee hadden dat we mekaar ooit zouden ontmoeten. Tot ik in de buurt van Bordeaux was, waar Marzena toen woonde. Toen dacht ik dat ik net zo goed eens langs kon gaan. Op een perron van het station van Bordeaux hebben we mekaar voor het eerst ontmoet.
Toen Marzena me helemaal in het begin vroeg wat ik deed, en ik antwoordde dat ik strips maakte, kon ze zich daar amper iets bij voorstellen. Ze wist hoegenaamd niet wat ze zich daar precies bij moest voorstellen. Toen we mekaar beter leerden kennen, en we uiteindelijk zijn gaan samenwonen, heb ik haar wat strips aangereikt waarvan ik dacht dat ze die mooi zou vinden, gezien haar innige band met schrijven en literatuur.
VERVOLG: “Confituur kan erg subversief zijn” (3)
—
Toon Horsten
Deze tekst verscheen eerst in de Stripgids. Wij bedanken hartelijk de Stripgids voor de toestemming voor de publicatie op poolseliteratuur.nl.
‘Marzi. 1984-1987’, van Sylvain Savoia en Marzena Sowa verscheen bij Blloan, telt 192 blz. en kost 24,95 €.
Jo Govaerts over ‘Marzi’: Een al bij al gelukkig meisje uit Stalowa Wola
(geplaatst door Ł.K.)
Poolse literatuur 