Juryrapport Vertaalwedstrijd 2014

Van links: Małgorzata Woźniak-Diederen (Stichting Literatura), Gijs Franssen (winnaar), Maja Porczyńska (3.), Tomasz Berliński (2.), Natalia Zweekhorst en Piotr Perczyński (Poolse Ambassade in Den Haag), Witold Szabłowski, Kris Van Heuckelom en Eric Metz (juryleden) – Writers Unlimited Winternachten (foto Serge Ligtenberg © Serge Ligtenberg/Writers Unlimited 2015)

De jury van literaire vertaalwedstrijd Nederlands-Pools georganiseerd door Poolse Ambassade in Den Haag en Stichting Literatura bestond uit de volgende personen: Kris Van Heuckelom, professor Poolse letterkunde aan de Universiteit Leuven, Ad van Rijsewijk, literair vertaler uit het Pools, en Eric Metz, slavist en vertaalwetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam.

De prijsuitreiking vond plaats tijdens het Writers Unlimited 2015 festival in Den Haag.

Het juryrapport:

“Geachte Witold Szabłowski, geachte heer Ambassadeur,

Beste vertalers,

Dames en heren,

Polen is een land van dichters, en zelfs de grootste Turkse dichter is een beetje een Pool. In zijn boeiende literaire reportage over Nazim Hikmet brengt Witold Szabłowski de familiegeschiedenis en de bewogen biografie van deze Poolse Turk tot leven. De deelnemers van de vertaalwedstrijd, georganiseerd door de Stichting Literatura in samenwerking met de Ambassade van de Poolse Republiek, kregen een tekst in handen die op het eerste gezicht glashelder en daardoor goed vertaalbaar is. Zoals zo vaak bij vertalingen, gaat het echter om een bedrieglijke eenvoud. De syntaxis van bepaalde zinnen laat zich niet zo gemakkelijk in het Nederlands omzetten, en de ironie die in de brontekst doorklinkt, herkennen en in de vertaling bewaren, is zelfs voor ervaren vertalers geen sinecure.

Tot slot duiken in de tekst veel realia op: Turkse in de eerste plaats, maar ook Poolse en Russische. Hoe vertaal je bijvoorbeeld czarczaf, een Turks woord dat een plekje gevonden heeft in Poolse woordenboeken, maar dat in het Nederlands onbekend is? De Słownik języka polskiego PWN beschrijft het als een “gezichtssluier die door moslimvrouwen wordt gedragen” [zasłona na twarz, noszona przez kobiety muzułmańskie]. De ene vertaler kiest voor het wat algemenere “hoofddoek” of “sluier”, de andere voor “chador”, “nikab” of “boerka” (zoals bekend geen synoniemen van elkaar), terwijl een volgende deelnemer het Turkse synoniem “yashmak” heeft opgeduikeld.

Vertalers zijn beducht voor “valse vrienden”: woorden of uitdrukkingen die er over de taalgrenzen heen hetzelfde uitzien, maar toch een andere betekenis hebben. Beginnende studenten Pools leren dat een “dywan” in deze taal geen “divan” [wersalka] is, maar een tapijt. Toch is de “poezja dywanowa” geen “tapijtpoëzie”, zoals sommige deelnemers vertaald hebben, maar “divanpoëzie” – een verzamelnaam voor klassieke Turkse poëzie. Op die manier bestaat er dus zoiets als een schijnbare valse vriend.

Witold Szabłowski tijdens Writers Unlimited Winternachten (foto Serge Ligtenberg © Serge Ligtenberg/Writers Unlimited 2015)

De oogst van deze eerste vertaalwedstrijd van de Stichting Literatura was rijk, zowel in kwantitatef als in kwalitatief opzicht. De jury mocht dertien vertalingen lezen, die zonder meer ook dertien verschillende versies van Szabłowski’s tekst kunnen worden genoemd – of dertien manieren om een Poolse tekst te lezen en hem te hervertellen in het Nederlands. Het sterkst kwamen deze verschillen naar voren in de vertaling van beeldende uitdrukkingen (idiomen) en van woorden met een expressief karakter. Zo worden de jonge dichters met wie Nazim Hikmet van Istanbul naar Ankara trekt een “grupa obdartusów” genoemd. In de vertalingen van de deelnemers werd dit “een groep vagebonden”, “een groep zwervers”, “een groep paupers”, “een groep havelozen”, “een groep sloebers”, “een groep van lompen”, “een groepje ongeregeld”, “een groep schooiers”, “een groep sjofelaars” en, ten slotte, “een sjofel groepje”.

De jury van deze vertaalwedstrijd bestond uit de volgende personen: Kris Van Heuckelom, professor Poolse letterkunde aan de Universiteit Leuven, Ad van Rijsewijk, literair vertaler uit het Pools, en Eric Metz, slavist en vertaalwetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam. Omdat het lezen en beoordelen van de vertalingen uiteindelijk tot een ranking moest leiden, hebben de leden van de jury voortdurend vergelijkingen gemaakt: tussen de brontekst en de doelteksten, en tussen de vertalingen onderling. Dat vergelijkende lezen bestond niet (alleen) uit het turven van vertaalfouten – al speelden deze laatste natuurlijk wel een rol. Minstens zo belangrijk vonden wij andere aspecten van vertaalvaardigheid, zoals het vermogen om de doeltekst tot leven te brengen en om de oorspronkelijke stilistische veelstemmigheid van de Poolse tekst op de een of andere manier ook in het Nederlands te realiseren.

Eric Metz en Kris Van Heuckelom (Writers Unlimited Winternachten, foto Serge Ligtenberg © Serge Ligtenberg/Writers Unlimited 2015)

Net als u, geachte toehoorders, is de jury razend benieuwd wie van de deelnemers tot de drie winnaars kunnen worden gerekend. De anonimiteit van de vertalers zal ook voor ons pas over enkele minuten worden doorbroken. Wie leverde de meest overtuigende vertaling af: een beloftevolle studente of een oude rot in het vertaalvak? Een in Nederland opgegroeide Pool, of een Nederlandse, of misschien wel een Vlaming? U en wij horen het zometeen. Voorlopig zijn de vertalers voor ons alleen maar nummers. Pas wanneer de eerste drie de finish gepasseerd zijn, zien wij hun gezichten en horen wij hun namen.

Writers Unlimited Winternachten, foto Serge Ligtenberg © Serge Ligtenberg/Writers Unlimited 2015

De derde plaats is voor nummer 2. Enkele kleine fouten niet te na gesproken, vertaalt deze deelnemer met verve. Hij of zij heeft oog voor de verschillende registers in de brontekst en is met name goed in het weergeven van de spreektalige componenten.

Derde plaats: Maja Porczyńska.

Maja Porczyńska

Het zilver gaat naar nummer 5. Een bijzonder evenwichtige vertaling, die getuigt van een goed begrip van de Poolse tekst en van stilistische behendigheid in het Nederlands. Deze vertaler denkt aan zijn of haar publiek – daarvan getuigt de subtiele expliciterende tendens in de vertaling.

Tomasz Berliński

Tweede plaats: Tomasz Berliński.

Het is nummer 9 die de hoofdprijs in de wacht sleept. Deze vertaler laat zien dat hij/zij in staat is om los te komen van de Poolse constructies, zonder dan weer al te vrij met de brontekst om te gaan. De vertaling bevat heel wat mooie idiomatische oplossingen. Het gedicht van Hikmet in Szabłowski’s tekst (waarvoor overigens geen van de vertalers de bestaande Nederlandse vertaling uit het Turks heeft gebruikt) is door nummer 9 op een bijzonder elegante, ritmische manier vertaald: “Het leven is wondermooi,/ Taranta Babu!/ ’t Is wonder-, wondermooi”.

De maker van deze werkelijk mooie vertaling is Gijs Franssen.

Gijs Franssen

De jury feliciteert van harte de drie winnaars, maar ook de tien andere vertalers. We hopen dat het vertalen van Witold Szabłowski een leerzame ervaring is geweest en, vooral, dat u er ook creatief plezier aan beleefd heeft.”

Van links: juryleden Kris Van Heuckelom en Eric Metz

(geplaatst door Ł.K.)