Stanisław Lem

Stanisław Lem, 1966, foto van Wojciech Zemek, bron Wikimedia Commons.

Stanisław Lem (1921-2006) – was science-fictionschrijver, journalist en literair criticus. In totaal werden 15 films op basis van zijn geschriften gemaakt. Zijn werken werden vertaald in meer dan 40 talen en 27 miljoen exemplaren werden ervan verkocht over de hele wereld.

Vandaag behoort hij tot de meest vooraanstaande auteurs van SF in de wereld.

Zijn oeuvre omvat o.a.: Dialogues (1957), Solaris (1961),Summa technologiae (1964), Fables for Robots (1964), Kosmisch avontuur (1965), Pirx in de kosmos (1968), Observation on the Spot (1982) en Peace on Earth (1987).

Hij is de winnaar van vele prijzen, zowel in Polen als in het buitenland.

Hij kreeg o.a. de Poolse Staatsprijs op het gebied van cultuur en kunst, de Oostenrijkse Staatsprijs op het gebied van de Europese cultuur, de Franz Kafka Oostenrijkse deelstaatprijs op het gebied van literatuur en vele onderscheidingen (waaonder Orde van de Witte Adelaar) en eredoctoraten.

Stanisław Lem wordt algemeen beschouwd als de meest prominente figuur in de Poolse science-fiction, maar zijn nalatenschap is veel rijker dan dat.

Lem, geboren in 1921 in de stad van Lwów (het huidige Lviv), studeerde geneeskunde in zijn thuisstad en vervolgens in Krakau aan de Jagiellonische Universiteit, totdat hij na de Tweede Wereldoorlog gedwongen werd zijn geboorteplaats te verlaten.

Zijn eerste pogingen tot literair werk was een korte roman The Man from Mars (1946), gepubliceerd in een populair tijdschrift. In 1951 bracht hij een science-fiction (SF) roman uit met de titel De dreigende planeet.

Vanaf toen tot het einde van de jaren 1980 schreef Lem een reeks romans waarin hij science fiction gebruikte als een middel om het karakter van de mens te analyseren en op deze manier zijn filosofische concepten te presenteren.

In de loop der jaren hebben veel van zijn boeken hem internationale bekendheid en erkenning opgeleverd, aan beide zijden van het IJzeren Gordijn, onder mensen die zijn liefde voor de paradox, intelligente ironie en morele inzichten deelden.

Lem schreef voornamelijk over het contact tussen menselijke wezens en buitenaardse beschavingen en over de technologische toekomst van de mensheid. Dat laatste onderwerp impliceerde een ideale en utopische samenlevingen, en het probleem van het menselijk bestaan in een wereld waar weinig te doen is als gevolg van de technologische ontwikkelingen. Zijn buitenaardse samenlevingen worden onder meer gevormd door zwermen mechanische vliegen (in De onoverwinnelijke) en een intelligente oceaan (in Solaris).

Lem is een voorstander van de moderne westerse beschaving en hoewel hij een groot deel van zijn leven doorbracht in communistisch Polen met de ideologische censuur die daarbij hoorde, bevat zijn werk scherpe kritiek op collectivistische samenlevingen.

Romans als The Star Diaries, De onoverwinnelijke, Solaris, Kosmisch avontuur en His Master’s Voice maakten hem een van de meest invloedrijke science-fictionschrijvers van de twintigste eeuw en leverden hem literaire prijzen en in 1976 een erelidmaatschap van de Science Fiction Writers of America op. Hieruit werd hij in 1979 geroyeerd vanwege zijn kritiek op de meeste science fiction, die hij beschouwde als “slecht doordacht, slecht geschreven, en meer geïnteresseerd in avontuur dan in ideeën of nieuwe literaire vormen.”

Lem zelf is nooit gestopt met het ontwikkelen van zijn stijl. Deze veranderde geleidelijk in filosofische en futurologisch essays, altijd met behoud van zijn paradoxale droge humor en vlotte creativiteit. Later heeft Lem samengewerkt met het weekblad ‘Tygodnik Powszechny’ waarin zijn essays werden gepubliceerd.

Lem was een ware renaissancegeest van zijn tijd. Zijn enorme kennis van de natuurwetenschappen en geesteswetenschappen liet hem accuraat zijn in zijn voorspellingen over de toekomst van de mensheid. “We leven allemaal in een van Lem’s romans“, verklaarde een Poolse krant, en niet zonder reden.

Diep in de Koude Oorlog was Lem degene die de opkomst van het informatietijdperk, het internet, virtual reality, genetische manipulatie en de bedreigingen die van deze verschijnselen uitgaan heeft voorspeld. Zijn prestaties brachten hem eredoctoraten van tal van universiteiten, evenals een ereburgerschap van Krakau, de Kafka-prijs voor literatuur en de Medal of White Eagle.

Met zijn werk beïnvloedde hij vele andere auteurs. Zijn meest bekende en invloedrijke werk, Solaris, inspireerde twee vooraanstaande filmregisseurs aan beide zijden van de Atlantische Oceaan, de Rus Andrej Tarkovski en de Amerikaan Steven Sonderbergh, die probeerden om deze roman te vertalen in de taal van de film, waarin geen van beiden volledig slaagden.

In totaal werden 15 films op basis van zijn geschriften gemaakt. Zijn werken werden vertaald in meer dan 40 talen en 27 miljoen exemplaren werden ervan verkocht over de hele wereld.

Tot het einde van zijn leven was Lem bezorgd over de richting waarin de menselijke beschaving zich ontwikkelt. Zijn eerste en belangrijkste poging om grip te krijgen op de toekomst van de mensheid was Summa Technologiae, geschreven in 1964.

Zijn visie op de toekomst was pessimistisch, maar nuchter.

“De confrontatie van mijn idealistische futurologische ideeën met de werkelijkheid lijkt enigszins op een crash”, verklaarde hij later. “Dingen die ik gedroomd heb, zijn niet gecreëerd. De wereld heeft gekozen voor wat ik als haalbaar heb gezien en wat winstgevend bleek te zijn.”