Paul Beers over Witold Gombrowicz
Witold Gombrowicz (foto: Bohdan Paczowski, bron: Wikimedia)
Een fragment uit het boek ‘Witold Gombrowicz door de jaren heen’ van Paul Beers.
Interview met Witold Gombrowicz (Paul Beers)
Wij bedanken Paul Beers hartelijk voor de toestemming voor de publicatie van deze tekst op poolseliteratuur.nl!
PAUL BEERS
Witold Gombrowicz door de jaren heen
(…)
4. Bij de dood van Witold Gombrowicz (1969)
Begin dit jaar kon men in de krant lezen dat Witold Gombrowicz, de dan 64-jarige Poolse schrijver die vanuit Argentinië via Parijs en Berlijn in het Zuid-Franse stadje Vence was beland, getrouwd was met zijn 34-jarige gezellin Marie Labrosse. ‘Gombrowicz,’ aldus het bericht, ‘die lijdt aan astma en een hartkwaal, was tijdens de huwelijksplechtigheid gezeten in een rolstoel.’ Op mijn gelukwens kreeg ik een kort bedankje, eindigend met de woorden: ‘Ik laat het hierbij, want ik ben nog erg zwak. Maar het gaat al veel beter.’
Half juli kreeg ik een brief van hem met een bepaald verzoek, een brief die me bij eerste oogopslag aan het schrikken maakte. Het handschrift was chaotisch en ongecontroleerd, je zag als het ware de trillende hand bij het schrijven. De brief eindigde aldus: ‘Mijn hand beeft. Een astma-aanval gisteren. Ik kan niet meer verder schrijven.’ Nu, drie weken later, is hij al begraven.
Gombrowicz, geboren in 1904, was een voor het belangrijkste deel van zijn leven buiten Europa levende Europeaan, een ex-aristocraat die in Argentinië genoegen moest nemen met een baantje als tweede secretaris op een bank, een eenling die van zichzelf zei dat hem het talent voor de liefde ontzegd was, een onnavolgbaar mengsel van ernst en lichtheid, tragiek en komedie, gooi naar de genialiteit en verlangen naar ‘gemiddelde temperaturen’, Pool en anti-Pool.
Als schrijver was hij iemand die alleen maar kon scheppen in directe relatie met het eigen leven, niet in de zin van een autobiografisch verslag, maar in de zin van een alomvattende evocatie van het drama der verschillende levensfasen. Dat is dan een onthand en zeer jeugdig stadium in de tijd dat hij zijn eerste verhalen schreef, waarin hij bizarre en beschamende ervaringen gestalte gaf (1926-1928). Dat is de grens van de volwassenheid in zijn eerste en bekendste roman Ferdydurke (1937), waarin de kloof tot uitdrukking komt tussen de innerlijke onrijpheid en ongevormdheid van de mens én het gezicht dat hij moet vertonen aan de buitenwereld. En dat is de grens van het definitief ouder zijn geworden in Pornografie (1960), welk boek vooral het gefascineerd zijn van de volwassene door de jeugd tot onderwerp heeft. Zo zou Gombrowicz de schrijver blijven van weinige, maar dan ook uiterst geconcentreerde boeken. Voor hem geldt het primaat van het leven op zo’n ondubbelzinnige wijze dat het menselijk leven bepaald wordt door de scheiding tussen jeugd en volwassen, tussen hen die zoals hij zegt ‘de fatale grens der dertigjarigheid’ al hebben overschreden en hen die zich nog in de bloei van het leven bevinden.
Gombrowicz heeft dus betrekkelijk weinig geschreven. Naast de nog onvertaalde en relatief minder belangrijke roman Trans-Atlantisch (1950) en de vorig seizoen in Nederland opgevoerde toneelstukken Yvonne en Het Huwelijk is er de in 1965 verschenen roman Kosmos. In deze detective-achtige roman over de vorming van de werkelijkheid is Gombrowicz’ preoccupatie met de Vorm het centrale thema. Maar bovendien was hij in 1953 begonnen aan zijn Dagboek, dat voor mij het hoogtepunt van zijn werk betekent. Gombrowicz bevond zich in 1939 vlak voor het uitbreken van de oorlog in Argentinië en besloot daar te blijven. Grandioze bladzijden uit het jaar 1955 beschrijven hoe hij daar na aankomst, eerder dan te schrijven, op de eerste plaats gelééfd heeft. Na de eerste zeven jaar zag hij zich genoodzaakt vele jaren op de Poolse bank in Buenos Aires te gaan werken.
Gombrowicz’ Pool-zijn, wat hem het gevoel gaf een achterdochtige boer te zijn in het geheel van de Europsese cultuur, en zijn langdurig verblijf in Argentinië, waar zijn boeken zoals hij zei verdronken in landbouw en veeteelt, dwongen hem zich uitvoerig en zeer bewust uit te spreken over zijn werk. Men kan nauwelijks een zinnig woord zeggen over Ferdydurke, Pornografie of Het Huwelijk zonder de dagboeken te citeren. En ook Kosmos, waarvoor hij in 1967 de Internationale Literatuurprijs ontving, wordt begeleid door enkele uittreksels uit zijn Dagboek. Dat wijst er al op dat hij een tamelijk moeilijke schrijver is. Maar alleen voor wie hem in zijn diepste bedoelingen wil vatten, niet omdat hij moeilijk leesbaar zou zijn. Zijn werk is op verschillende niveaus te lezen, waarbij de liefhebbers van humor zeker niet het minst aan hun trekken komen. Hij schrijft zeer boeiende, uiterst suggestief geschreven romans, in een superieure stijl, met als kern de grote thema’s van jeugd, onrijpheid en Vorm, die hem tot de belangwekkende schrijver maken die hij is. Hij zegt: ‘Er bestaan geen andere ideeën dan vleesgeworden ideeën, er bestaat geen woord dat niet lichamelijk is.’ Deze opvatting heeft hij in zijn werk voor honderd procent waargemaakt, en ik zou geen schrijver weten die een zo grote rijkdom aan ideeën en invallen tot een zo organisch en betoverend geheel heeft weten te maken als hij in bijvoorbeeld Pornografie en Kosmos heeft gedaan.
In 1955 geeft hij zijn functie bij de bank op en beleeft twee aangename jaren, dankzij enkele subsidies die hem in elk geval van een bestaansminimum verzekeren. Maar in 1957 maakt de Aziatische griep een einde aan dit betrekkelijke geluk. Hij begint last van astma te krijgen, en die zal hem steeds meer gaan hinderen. Wanneer hij in 1963 een uitnodiging ontvangt van de Ford Foundation voor een verblijf van een jaar in Berlijn, besluit hij Argentinië vaarwel te zeggen. Hij keert terug naar Europa, waar Ferdydurke en Pornografie hem in literaire kring inmiddels naam hebben verschaft. Als hij dan in 1965 de reeds in Zuid-Amerika geconcipieerde roman Kosmos voltooit en daarmee twee jaar later de reeds genoemde prijs van 20.000 dollar wint, lijkt zijn leven ten slotte tot een enigszins vervuld einde te komen. Toen ik hem echter kort nadien in Vence opzocht, ontmoette ik een man die zich oud voelde, duidelijk aan het eind van zijn leven, en die ook op dat moment ernstig last van astma had.
Ik geloof niet dat wij zijn dood hoeven te betreuren. Volgens mij heeft hij zijn werk geschreven. Hij was nauwelijks meer in staat tot werken en wat de ouderdom voor hem betekende, daar hoeven we zijn Dagboek maar op na te slaan. Gombrowicz moet nu gelezen worden. Wie hem wil leren kennen, leze zijn Dagboek, hij zal dan, door hemzelf aangespoord, de weg naar zijn romans wel weten te vinden. Dit Dagboek is een dermate fascinerende, oorspronkelijke en aangrijpende lectuur dat je na lezing het gevoel hebt een levensgroot mens te hebben leren kennen, groot juist in de door hem begeerde gewoonheid.
(Vrij Nederland, 2 augustus 1969; hier zonder de Dagboek-citaten)
—
Interview met Witold Gombrowicz (Paul Beers)
Wij bedanken Paul Beers hartelijk voor de toestemming voor de publicatie van deze tekst op poolseliteratuur.nl!
Paul Beers bekroond met Letterenfonds Vertaalprijs 2014
(geplaatst door Ł.K.)
Poolse literatuur 
